Thi?u n? Ch?m - circa 1950
NGU?N G?C C?A M?T S? ??A DANH THU?C NINH THU?N VÀ BÌNH THU?N 1

(Ch? V? Tân)

CÀ NÁ
Tr??c ?ây c?ng nh? hi?n nay, Cà Ná là m?t ??a ?i?m du l?ch c?a c?c nam Trung b?, n?i ti?ng v? c?nh ??p núi bi?n ôm sát nhau. Cà Ná còn là vùng có nh?ng cây mai vàng n?m cánh r?t ??p. M?i ?? xuân v?, toàn ??i núi khu v?c này r?c lên m?t màu vàng nh?t t?a nh? m?t b?c tranh huy?n ?o…
Cách bi?n m?t cây s? v? h??ng Tây, t?a l?c m?t làng Ch?m – làng Rabha Ralauw – nay không còn n?a. Phía trên n?a có con su?i n??c r?t trong, ch?y róc rách quanh n?m; tr??c kia ng??i dân ??a ph??ng g?i là Su?i Tiên, ngày nay chính là Su?i V?nh H?o…
Lúc b?y gi?, t? “Qu?c l? s? 1″ (ngày nay), l?i có m?t con ???ng t? lên làng Ch?m và Su?i Tiên. Ngã ba ?ó, ng??i Ch?m g?i là Canah kluw (??c là Chanah kl?u); Canah có ngh?a là t? ra, kluw ngh?a là ba (ngã ba).
Ng??i Vi?t ??c tr?i ra thành “Cà ná lâu”, v? sau ch? “lâu” này r?ng ?i, ch? còn l?i “Cà na”.

TH? N?I hay N?I
D?c theo duyên h?i mi?n Trung Vi?t Nam, chúng ta tìm th?y nhi?u ??a danh mang tên Th? N?i ho?c N?i.
T?i t?nh Ninh Thu?n, thôn D? Khánh thu?c xã Khánh H?i, huy?n Ninh H?i, c?ng có t?c danh là N?I. V?y thì “N?i” này có ngu?n g?c t? ?âu?
X?a kia, ng??i Ch?m sinh s?ng d?c b? bi?n th??ng làm ngh? ?ánh cá. M?i bu?i sáng hay bu?i chi?u ??u có các thuy?n ?ánh cá t?p vào m?t vài n?i nh?t ??nh (n?i có nh?ng c? dân ?ông ?úc) ?? bán cá. Do ?ó, v? lâu v? dài, nh?ng n?i này hình thành nh?ng “ch? nh?”, ch? y?u là ?? bán cá t??i cho ng??i ??a ph??ng và các dân buôn.
“Ch? nh?” ?ó tên Ch?m là darak naih (darak là ch?, naih là nh?), ??c là “tàr?k neh”. Ng??i Kinh d?ch ch? darak là Th?, còn ch? naih l?i ng? là danh t? riêng, nên c? g?i là Né hay Th? Né. (S? chuy?n ??i t? ph? âm cu?i Ch?m h sang thanh h?i hay n?ng trong ti?ng Vi?t là ?i?u th??ng g?p).
Vì th?, ch? Né và Th? Né ??c tr?i ra thành N?I hay TH? N?I, và các t? này t?n t?i cho ??n ngày hôm nay.

SÔNG DINH
T?i th? xã Phan Rang – Tháp Chàm thu?c t?nh Ninh Thu?n, có con sông Cái t? th??ng ngu?n ch?y v? bi?n, b?ng ngang qua phía Nam th? xã này. Ng??i ??a ph??ng g?i con sông ?ó là Sông Dinh.
T? Dinh này có ph?i có ngu?n g?c t? ti?ng Ch?m không?
Theo chúng tôi, có l? t? Dinh xu?t phát t? ch? DING (??c là Tìng) c?a ng??i Ch?m. Ding có ngh?a là ph?, nau ding có ngh?a là ?i xu?ng ph?.
Con sông ch?y ngang ph? (phía nam Phan Rang), ng??i Ch?m g?i là KRAUNG DING (có ngh?a là Sông Ph?), và ng??i Kinh phiên âm ra thành SÔNG DINH, theo âm ti?ng Ch?m ??c tr?i ra.

SÔNG MAO
Sông Mao là m?t ??a danh thu?c tây b?c huy?n B?c Bình t?nh Bình Thu?n, tr??c ?ây (sau 30-4-1975) là huy?n l? c?a huy?n B?c Bình.
Theo hi?u bi?t c?a chúng tôi, t? Sông Mao có ngu?n g?c khá lí thú! Qua s? gi?i thích c?a m?t thân hào Ch?m, chúng ta có th? hi?u nh? sau:
Trong khu v?c Sông Mao bây gi? có ??ng ru?ng c?a ng??i Ch?m t?c g?i là Hamu Pa-auk (??c là pa-ó, ngh?a là cây xoài). C?nh ga Sông Mao có m?t con sông nh? ng??i Ch?m g?i là kraung pa-auk. Ng??i Kinh d?ch thành SÔNG PA-Ó. Chuy?n ??i âm t? P c?a Ch?m sang M c?a Vi?t: t? Sông Pa-ok ???c vi?t là Sông MA-Ó. V? l?i th?i Pháp thu?c d?u s?c ? nguyên âm o không th? hi?n ???c trên máy ?ánh ch? (ó thành o), vì v?y trong các v?n b?n hành chánh th?i ?ó ta th??ng th?y vi?t Sông Ma-o. Sau này, d?u ngang r?ng ?i do cách ??c g?p thành m?t âm c?a nh?ng ng??i Pháp (th?i Pháp thu?c), cu?i cùng ta có t? SÔNG MAO c?a ngày hôm nay.

SÔNG L?Y
Sông L?y b?t ngu?n t? vùng núi Braian ? ?? cao 1.075 m t?nh Lâm ??ng, ch?y theo h??ng Tây B?c - ?ông Nam ? th??ng l?u và trung l?u, chuy?n h??ng g?n Tây - ?ông ? h? l?u và ?? ra Bi?n ?ông ? c?a Ph?n Rí, t?nh Bình Thu?n. Dài 98 km.
Tên sông theo ti?ng Ch?m là Kraung Binh (kraung : sông ; binh : thành l?y), ng??i Vi?t g?i là sông L?y (Hán Vi?t). Sông L?y t?c là sông c?a thành l?y.
Chuy?n k? r?ng n?m 1692 V??ng qu?c Ch?m Pa có xây m?t vòng thành quân s? ? g?n con sông L?y bây gi? có tên là Bal Ha-n?n hay Bal Battinon. Thành l?y c? c?a ng??i Ch?m n?m bên h?u ng?n sông L?y nay thu?c thôn 2, xã Sông L?y, huy?n B?c Bình, cách thành ph? Phan Thi?t kho?ng 40 km v? phía B?c.

Phan Rang, Phan Rí, Phan Thi?t mà các sách ??a lý th??ng g?i là “Tam Phan”, ???c c? n??c bi?t ??n là do ??c ?i?m ít m?a nhi?u n?ng nh?t n??c. ?ây là 3 ??a danh thu?c c?c nam Trung b?, x?a kia thu?c ??t Panduranga, ti?u bang c?c nam c?a x? Champa c?.
Theo chúng tôi tìm hi?u thì c? 3 t? này ??u có ngu?n g?c t? ti?ng Ch?m.
PHAN RANG là bi?n d?ng c?a t? Ch?m: PA-NRANG, hay còn ???c g?i là PANDARANG. ?ó là t? ??a ph??ng vi?t theo ti?ng Ch?m hi?n ??i (akhar thrah) ?? ch? vùng t?nh Ninh Thu?n ngày nay. Thông th??ng các nhà nghiên c?u Vi?t nam và n??c ngoài hay nh?m l?n gi?a 2 danh t? Pandarang và Panduranga vì cho 2 t? này ch? là m?t (??ng ngh?a v?i nhau). S? th?t không ph?i th?, vì Panduranga là ti?ng Ph?n (Sanscrit) dùng ?? ch? vùng ??t chung c?a c? 2 t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n ngày nay, ?úng h?n là c? m?t ph?n c?a ??ng Nai n?a, vì các sách c? Ch?m luôn nh?c ??n ??ng Nai th??ng và ??ng Nai h?, khi nói ??n Panduranga (theo E.Durand. P.B.Lafont và L.Finot).

PHAN RÍ. ?ây là phiên âm c?a danh t? Ch?m PA-RIK, ??a danh ch? vùng n?m gi?a KRONG (t?c sông Lòng Sông hay huy?n Tuy Phong hôm nay) và PAJAI (t?c Ph? Hài). Panrang – Kraung – Parik – Pajai là 4 vùng chính c?a Panduranga c? ?ang có ?ông c? dân Ch?m.

PHAN THI?T. ?ây là s? bi?n d?ng c?a t? Ch?m HAMU LITHIT (Ru?ng Lithit). Ng??i Ch?m th??ng g?i t?t là Mu Thit, nên tr??c ?ây ???c phiên âm là Man Thi?t (th?i Pháp thu?c) tr??c khi tr? thành Phan Thi?t c?a ngày hôm nay.

LADI. T?c là vùng huy?n Hàm Tân bây gi? (thu?c t?nh Bình Thu?n), x?a kia là ??t N?gar LADIK c?a x? Panduranga c? (??c là La-tik theo âm Ch?m). Danh t? LADIK ???c phiên âm thành La Di ngày nay.

SÔNG LA NGÀ. ?ây là con sông b?t ngu?n t? bình nguyên Lâm ??ng, ch?y qua các huy?n phía nam t?nh Bình Thu?n ?? ?? xu?ng bi?n ?ông. V?y, t? La Ngà có ngu?n g?c t? ?âu? ?ây không ph?i là m?t danh t? Ch?m. La Ngà có ngu?n g?c t? ti?ng K?ho, vì sông này có dòng ch?y b?ng qua các vùng c? trú c?a ??ng bào K?ho. Vào mùa h?, sông này khô n??c, lòng sông n?i lên nhi?u ?á cu?i ?en tr?ng l?p lánh d??i ánh m?t tr?i gi?ng nh? m?t bãi ph?i h?t mè màu tr?ng ?en v?y. Vì th? mà ng??i K?ho ??t tên con sông này là sông L?NGA – sông H?t Mè (L?nga là h?t mè (v?ng – theo T? ?i?n Vi?t – K?ho, S? VHTT Lâm ??ng, 1983, tr.164). Ng??i Vi?t phiên âm là La Ngà.
Ng??i K?ho còn g?i con trâu tr?ng có ch?m ?en li ti là “r?pu l?nga” (con trâu h?t mè).

C? H? là t?c danh c?a làng M? T??ng thu?c xã Nh?n H?i, huy?n Ninh H?i, t?nh Ninh Thu?n. Làng này t?a l?c g?n bi?n, và tr??c ?ây mang ??a danh là BAL HUH c?a Champa c? (Bal: th? ?ô, ?ây là th? ?ô t?m th?i khi ph?i di chuy?n v? phía nam do chi?n cu?c c?ng nh? sau này chuy?n v? Bal Ywa, Bal Lai, Bal Caung (1)… tr??c khi ??n Bal Canar ? Phan Rí là th? ?ô cu?i cùng). Sau này khi không còn Bal n?a, ng??i Ch?m ch? g?i g?n ??a danh này là HUH. Chính t? HUH này ?ã ???c phiên âm bi?n thành C? H?.

HÒA LAI là m?t ??a danh ? b?c Ninh Thu?n th??ng ???c g?i là Ba Tháp, thu?c xã Tân H?i, huy?n Ninh H?i. Trên qu?c l? s? 1, du khách b?t g?p hai ng?n tháp Ch?m c? kính t?a l?c phía ?ông con ???ng, cách ranh gi?i Khánh Hòa – Ninh Thu?n kho?ng 8 km (ng?n th? ba ?ã b? ?? nát t? lâu). N?i ?ây chính là HÒA LAI. X?a kia ??a danh này mang tên là BAL LAI (th? ?ô ?ã ?iêu m?t). Chính t? Bal Lai này ?ã ???c phiên âm thành Hòa Lai.

GÒ ??N là tên g?i c?a m?t làng Công giáo t?a l?c gi?a Hòa Lai và H? Diêm, thu?c xã Tân H?i, huy?n Ninh H?i, t?nh NinhThu?n. Khu v?c này là m?t gò l?n, và ? gi?a gò ?y có m?t cái ??n c?a ng??i Ch?m. ??n này ?ã ?? nát và ngay trên ??a ?i?m ?ó bây gi? nhà th? Công giáo ???c xây d?ng lên. V?y ??a danh Gò ??n mang ??c ?i?m c?a khu ?ât này: ??t GÒ có ??N c?a ng??i dân t?c Ch?m.
GÒ S?N là tên g?i m?t làng n?m sát phái b?c Gò ??n. ?ây c?ng là v?t ??t gò cao ti?p n?i v?i v?t ??t Gò ??n. V?t ??t này là ??t s?n (?á s?i nh?). Chính vì ??c ?i?m này mà ng??i dân ??a ph??ng m?i ??t tên là Gò S?n.

CÀ ?Ú, CHÀ BANG
?ây là tên g?i 2 hòn núi ? phía b?c và phía nam t?nh Ninh Thu?n.
CÀ ?Ú là hòn núi ? phía tây ??m N?i, thu?c xã H? H?i, huy?n Ninh H?i. N?i ?ây có làng mang tên là làng Cà ?ú (nay ??i l?i thành thôn L??ng Cách). Cà ?ú là m?t t? Ch?m xu?t phát t? tên g?i hòn núi KA?UK nói trên. T? Ka?uk ???c phiên âm ra ti?ng Vi?t là Cà ?ú.
CHÀ BANG là tên g?i hòn núi ? phía b?c thôn V?n Lâm (cách ch?ng 7 km) thu?c xã Ph??c Nam, huy?n Ninh Ph??c. Ng??i Ch?m th??ng g?i là C?k Cabbang, có ngh?a là hòn núi có ng?n t? ?ôi nh? “cabbang” (ch? V).
Ng??i Vi?t phiên âm thành Chà Bang.

PALEI R?M (??c là râm). T? R?M này r?t g?n g?i v?i ng??i Ch?m, nh?ng r?t ít ng??i Ch?m hi?u ngh?a chính xác c?a nó là gì. Xin nói rõ Palei R?m là t?c danh c?a thôn V?n Lâm (thu?c xã Ph??c H?i, huy?n Ninh Ph??c, t?nh Ninh Thu?n). T? tr??c ??n nay ??i ?a s? ng??i Ch?m ch? hi?u t? “râm” là r?ng r?m; t? ?ó suy di?n ra m?t cách lôgic là tr??c ?ây khu v?c này toàn r?ng rú r?m r?p, ??y thú d?. Nh?ng khi ??c l?i các v?n b?n c? Ch?m, ta m?i hi?u t? “râm” còn có ngh?a khác là: “??t gò” (??t cao), nh?t là khi tra c?u t? ?i?n Malaysia thì ta càng sáng t? h?n, ch? “râm” ?úng có ngh?a là “??t gò”.
V?y “Palei R?m” có ngh?a là thôn ??t Gò, và nói theo ti?ng Ch?m thông th??ng là Palei Tabbok (??c là tabôk). Rõ ràng chúng ta ?ang s? d?ng t? ng? ?ó mà không nh?n ra Tabbok Gah: ch? ?p Gò D??i, Tabbok Kr?h: ch? ?p Gò Gi?a, và Ram Ngauk ?? ch? ” ?p Gò Trên” ?ó sao?
(1) Chú thích: th? t? này là do tác gi? suy lu?n theo lôgic t? bi?n lên gi?a ??t li?n, và t? b?c xuôi v? nam t?i Pandarang, ch? không tìm ra trong t? li?u nào. V?y tính chính xác không ???c ??m b?o.

?À N?NG. Là bi?n d?ng c?a t? Ch?m DAKNAN. Theo tài li?u c?a c? B? Thu?n (nhà nghiên c?u Ch?m, g?c Phan Rí, s?ng vào ??u th? k? XX) thì ch? dak có ngh?a là n??c (Ch?m c?), nan hay n?n (t?clan?ng) là r?ng. ??a danh Daknan hàm ý ch? vùng sông n??c r?ng mênh mông (c?a sông Hàn bây gi?). Ng??i Vi?t phiên âm ra thành ?à N?ng.
Tourane. Vào th?i Pháp thu?c (và tr??c ?ó), ??a danh ?à N?ng th??ng ???c g?i là Tourane. V?y t? Tourane này do ?âu mà ra? C?ng theo tài li?u c?a c? B? Thu?n thì ch? DAKNAN c?a Ch?m ng??i Trung Hoa g?c H?i Nam ??c là TOUNAN, do ?ó mà phiên âm thành Tourane.

CÙ LAO CHÀM. ?ó là m?t hòn ??o ? ngoài kh?i t?nh Qu?ng Nam. Tr??c ?ây, cù lao này là n?i c? trú c?a các dân chài Ch?m (t?c Chàm) và d? nhiên mang tên Ch?m. R?t ti?c hôm nay không ai còn nh?. V? sau, qua bi?n ??i c?a l?ch s?, ng??i Ch?m ?ã di t?n ?i nhi?u n?i (có l? ?ông nh?t là H?i Nam c?a Trung Qu?c) và ng??i Vi?t g?i ??a danh này là Cù lao Chàm, ngh?a là cù lao c?a ng??i Ch?m c? trú tr??c ?ây.

SÔNG CAM L?. Sông Cam L? thu?c t?nh Qu?ng Tr?, có l? có ngu?n g?c t? ch? Ca Lo, hay còn g?i là Khu Lu, và danh t? này ?ã ???c phiên âm ra thành Cam L? c?a ngày nay.

B?NG MIÊU. B?ng Miêu là m?t vùng ??i núi thu?c t?nh Qu?ng Ngãi. X?a kia nh?ng ??i này có nhi?u vàng mà ng??i Ch?m ?ã t?ng khai thác. Chính vì v?y mà vùng này mang ??a danh Ch?m là Bbon Am?h (??i vàng), và ???c phiên âm thành B?ng Miêu.

TRÀ B?NG, S?N TRÀ, TRÀ KHÚC, TRÀ MI. ?ó là nh?ng ??a danh thu?c t?nh Qu?ng Ngãi. Nh?ng t? ng? này g?i l?i nh?ng âm Ch?m: Ch? Trà là phiên âm c?a ch? ph?n Jaya (m?t trong 4 h? chính th?ng Ôn, Trà, Ma, Ch? c?a ng??i Ch?m).

SÔNG ?À R?NG. ?ó là con sông ch?y qua phía nam Thành ph? Tuy Hòa, T?nh Phú Yên. T? ?à R?ng mang âm Ch?m và có ngu?n g?c t? ch? Dairios (tên c?a con sông này tr??c kia). Chính t? này l?i ???c phiên âm t? ch? Dak Riong, có ngh?a là sông sâu h?m h? (t?ng ch? m?t: h?m h? liên ti?p). T? ch? Dairios, ng??i Vi?t phiên âm thành ?à R?ng.

??P ??NG CAM. ??p ??ng Cam t?a l?c t?i Phú Yên, n?i có ??ng ru?ng lúa n??c l?n nh?t mi?n Trung. ??p này x?a kia ch?c ch?n mang tên Ch?m nh?ng nay không ai còn nh? n?a. Ng??i Vi?t ??t tên ??p này là ??p ??ng Chàm, ngh?a là ??p c?a ??ng lúa ng??i Chàm tr??c ?ây. Nh?ng vào th?i Pháp thu?c, ng??i Pháp vi?t là Cam (ch? Cam h? vi?t theo b? ch? cái Ch?m theo h? th?ng latinh hóa c?a E.Aymonier trong ?ó ch? C mang âm Ch). Nh?ng hôm nay chúng ta ??c theo ch? cái Vi?t thành “Cam” thay vì Cham.

V?N GIÃ. Dãy núi trùng ?i?p t?o ra ?èo C? ? b?c Khánh Hòa tr??c ?ây mang tên Kauthara (c?ng là tên Ti?u v??ng qu?c c?a Thánh ??a Po Nagar). Nhi?u h?c gi? Ch?m kh?ng ??nh t? V?n Giã là bi?n d?ng c?a ch? Kauthara v?y.

NHA TRANG. Thành ph? thu?c x? Kauthara c?, ng??i Ch?m th??ng g?i là Ia Trang (Ia là n??c, Trang là ?an chéo) hàm ý ch? n?i có hai lu?n n??c ch?y ?an chéo nhau. Danh t? Ia Trang ???c phiên âm ra thành Nha Trang ngày nay. C?ng có m?t nh?n ??nh khác là ch? Trang (trong Ia trang) có ngh?a là lau, s?y. Và t? Ia Trang dùng ?? ch? vùng sông n??c có nhi?u lau s?y.

Ngu?n: facebook.com